چکیده
با توجه به آمار تولید ماهی قزل آلا در کشور در سال 1398 (182 هزار تن) و فرآوری 20 درصد از تولید مذکور در کارخانجات فرآوری کشور (5/36 هزار تن) پیش بینی می گردد که سالانه تا 10 هزار تن زائدات تولید شود (میانگین زائدات در ماهی قزل آلا بسته به محصولات فرآوری تولید، تا 27 درصد می باشد). اگر قیمت یک کیلوگرم از ماهی در سال مطالعه پروژه، 600 هزار ریال در نظر گرفته شود هدررفت یا دورریز ناشی از فرآوری به ازای هر کیلوگرم، 162000 ریال خواهد بود که با محاسبه حداقل 10 هزار تن تولید سالانه زائدات ناشی از فرآوری، سالانه 1620 میلیارد ریال دور ریخته میشود. زائداتی که باعث آلودگی زیست محیطی نیز می گردند. یکی از روش های مناسب جهت بازیافت و بهره برداری از زائدات ماهی، تولید سیلاژ با استفاده از روش های شیمیایی و بیولوژیک بوده که روش اخیر دارای مزایای متعدد می باشد. برای تولید بیوسیلاژ، ابتدا قسمت های دورریز ماهی قزل آلا شامل سر، باله ها، امعاء و احشاء، بافت های باقیمانده از فیله و پوست پس از انجمادزدایی ، چرخ شده و پس از اضافه کردن آب به نسبت 20 درصد ، به مدت 15 دقیقه در دمای 85 درجه سانتیگراد حرارت داده شد. در مرحله بعد، آغازگر باکتریایی (10 درصد از لوگ 8 در هر میلی لیتر از مخلوط باکتریهای اتوژن اسید لاکتیک و باسیلوس ها )، منبع کربوهیدرات (ملاس نیشکر به مقدار 10 درصد) و آنتی اکسیدان BHT (2/0 درصد) اضافه شده و پس از ریختن محتویات به ارلن های 2 لیتری، درپوش ظرف محکم بسته شده و به مدت 48 ساعت در دمای 45-40 درجه تکان داده شد. پس از اتمام فرآیند و جدا کردن روغن، به سوسپانسیون باقیمانده مقدار 3 درصد کنجاله کنجد اضافه شده و فرآیند خشک کردن در دمای 60-55 درجه به مدت 24 ساعت انجام گرفت. پارامترهای مورد بررسی شامل ارزیابی شاخص کیفی، پروفایل اسیدهای آمینه و اسیدهای چرب، قابلیت هضم پروتئین، شاخص های فساد شیمیایی، فاکتورهای میکروبی و فلزات سنگین مورد بررسی قرار گرفت. نتایج نشان داد که به ازای هر 5 کیلوگرم زائدات، یک کیلوگرم بیوسیلاژ خشک تولید میشود. درصد پروتئین بیوسیلاژ تولید شده (27/61 درصد) کمتر از پودر ماهی کیلکا (45/63 درصد) بوده در صورتیکه قابلیت هضم آن (45/89 درصد) بطور معنی داری بیشتر از پودر کیلکا بوده است (72/67) (p<0.05) . مجموع اسیدهای آمینه ضروری، غیرضروری و کل در بیوسیلاژ به ترتیب 12/32، 06/27 و 18/59 گرم در 100 گرم و مجموع اسیدهای چرب چند غیراشباع (PUFA) ، نسبت امگا-6 به امگا-3 و محموع EPA و DHA در بیوسیلاژ به ترتیب 27/35 ، 73/9 و 82/2 در 100 گرم چربی بوده است. نتایج TVB-N، PV و TBA در بیوسیلاژ به ترتیب 97/43 میلی گرم در 100 گرم ماده اولیه، 61/2 میلی اکی والان پراکسید در یک کیلوگرم چربی و 08/1 میلی¬گرم مالون دی¬آلدئید در هر کیلوگرم ماده اولیه بوده که در مقایسه با پودر ماهی کیلکا از وضعیت مطلوبتری برخوردار بوده است(p<0.05). نتایج پارامترهای میکروبی شامل شمارش کلی باکتریها، کپک و مخمر، کلی فرم ها، کلی فرم های مدفوعی غیر اشرشیا کلی، اشرشیا کلی، باکتریهای لاکتیک و سالمونلا بر حسب لگاریتم تعداد در گرم به ترتیب 78/8 ،23/3، 72/2، 18/1، 1>، 45/9 و منفی بوده است. مقادیر پارامترهای میکروبی مولد فساد در بیوسیلاژ کمتر از پودر ماهی کیلکا بوده است. مقادیر فلزات منگنز، مس، آهن و روی به ترتیب 64/10، 72/13، 33/251 و 65/118 میلی-گرم در کیلوگرم بوده است. قیمت نهایی بیوسیلاژ تولید شده با محاسبه قیمت مواد اولیه، باکتریها، منابع کربوهیدراتی و سایر موارد، 79000 ریال برآورد میگردد. با توجه به این، قیمت پودر ماهی کیلکا تقریبا 8/3 برابر و قیمت پودر جنوب تقریبا 2/2 برابر بیوسیلاژ خواهد بود. بنابر نتایج مطالعه حاضر و مقایسه این یافته¬ها با سایر پژوهش¬ها می¬توان ادعا نمود که بیوسیلاژ تولیدشده در تحقیق حاضر از نظر ترکیب شیمیایی، پروفایل اسیدهای آمینه و اسیدهای چرب، فلزات سنگین، شاخص¬های شیمیایی مولد فساد و پارامترهای میکروبی و همچنین دارا بودن باکتریهای پروبیوتیک، تقریبا معادل (و حتی مطلوب¬تر) از سایر مواد مصرفی جهت تغذیه دام، طیور و آبزیان بوده و می¬توان از این محصول، بعنوان جایگزین پودر ماهی، در فرمولاسیون جیره آبزیان استفاده نمود.