چکیده
منطقه ويژه اقتصادي پتروشيمي در محدوده اي به وسعت حدود ۲۸۵۰ هكتار در جنوب غربي ايران و در ساحل خليج فارس، واقع در شهرستان بندر ماهشهر، شهر بندرامام خميني (ره) قرار گرفته است.اين منطقه با توجه به موقعيت طبيعي و جغرافيايي و همچنين برخورداري از تسهيلات قانوني مناطق ويژه، به منظور توسعه صنعت و تجارت به ويژه صنايع پتروشيمي و صنايع پايين دستي، تأمين منافع اقتصادي، اجتماعي و ملي، جذب تكنولوژي هاي جديد و افزايش اشتغال ايجاد گرديده است. دریاچه مصنوعی نمک جهت استحصال نمک برای تولید کلر واحد کلر آلکالی پتروشیمی بندر امام خمینی در زمان قبل از انقلاب ساخته شده و آب شور دریا توسط چند پمپ غول پیکر به حوضچه های این دریاچه منتقل و بعد از مراحل تبخیر به نمک تبدیل میشود. تلفات هزاران قطعه ماهی در حوضچه استحصال نمک در ماهشهر در تاریخ ۱۴ و ۲۳ مرداد ماه سال 1401سبب بروز نگرانی دوستداران محیط زیست و مدیران و مسئولان مربوط شده است. لذا جهت کسب اطلاعات کاملتر و مستمر از وضعیت منطقه و به منظور روشن شدن فرضیه ارتباط یا عدم ارتباط فعالیت های صنایع پتروشیمی مستقر در منطقه ویژه با این حادثه نیاز به مطالعه جامع و کاملی در خصوص وضعیت شاخصهای زیستی و غیر زیستی در منطقه احساس گردید. لذا در این مطالعه به بررسی این شاخصها و ارتباط آن آبزیان ساکن در این حوضچه پرداخته شد. در ابتدا و پس از بازدید از منطقه و جمع آوري اطلاعات اولیه تعداد 8 ایستگاه نمونه برداری انتخاب شد. ایستگاههای انتخابی به ترتیب در خور اودله، نزدیکی ورودی فاضلاب به خور، قبل از ایستگاه پمپاژ به حوضچه ها، و در درون حوضچه شماره یک، دو انتخاب شد. نمونه برداری از رسوبات و آب در ایستگاههای انتخابی به صورت ماهانه از خرداد 1402 تا اردیبهشت 1403 بهوسیله گراب مدل ون ویین با سطح پوشش 0625/0 مترمربع و بطری نمونه بردار آب انجام شد. نمونه برداری از فاکتورهای غیر زیستی آب و رسوب در ایستگاههای انتخابی به صورت ماهانه و شناسایی و شمارش ماکروزئو و فیتوپلانكتون و بنتوز به صورت فصلی انجام شد. مقادیر اکسیژن محلول در اکثر ایستگاهها و در طول مطالعه در محدوده مجاز برای حیات آبزیان قرار داشت. BOD5 در محدوده آب های پاک تا آلودگی ضعیف و در حد مجاز برای آبزی پروری بود و مقادیر آن از خور به سمت دورن حوضچه ها به دلیل افزایش بار آلی افزایش می یابد. مقدار مواد مغذی( نیترات) بالاتر از حد مجاز برای آبزیان بود و میزان آمونیاک و نیتریت در محدوده مجاز برای آبزی پروری اندازه گیری شد. مقدار مواد مغذی( فسفات) در حد مجاز برای آبزیان به جز ایستگاه 6 تا8 که در محدوده خروجی پساب صنعتی بود. همچنین میزان فسفات روند کاهشی را از ایستگاه خور به سمت حوضچه ها داشت. میزان اسیدیته آب نوساناتی چندانی نداشت. محاسبه شاخص كيفيت آب (WQS) نشان داد که کلیه ایستگاههای یک تا پنج داراي رتبه و كيفيت پايين و ایستگاههای شش تا هشت دارای رتبه ضعیف از لحاظ کیفیت آب بودند. بررسی سموم در آب و رسوب نشان داده که سموم کشاورزی در حد مجاز بود و ترکیبات هیدروکربنی در محدوده بار آلودگی کم در منطقه گزارش شد و مقادیر فلزات در آب در حد مجاز برای آبزیان بودند. اگر چه مقادیر فلزات در رسوب در مقایسه با شاخص های استاندارد رسوب در حد مجاز های استاندارد رسوب امریکا و کانادا برای آبزیان بودند ولیکن ما شاهد روند افزایشی در ایستگاه های حوضچه نسبت به ایستگاه ورودی به دلیل مواد آلی بالاتر و شوری بیشتر بودیم. میزان درصد مواد آلی در همه فصل ها در ایستگاه ورودی ( خور ادوله) کمتر از ایستگاه های واقع در حوضچه های استحصال نمک می باشد. هر چند که منطقه مورد مطالعه در محدوده مناطق غیر آلوده قرار دارد ولی به دلیل ورود پساب فاضلاب شهری (در ایستگاه 2 بالاتر از خور) و حضور بقایای جانوران و پلانکتون های مرده و فضولات پرندگان و نبود هرگونه اقدام اصلاحی مانند خشک کردن بستر و ایجاد جریانات آبی و لایروبی، میزان مواد آلی در حوضچه های نمکی بیشتر بود. میزان تنوع و غنای گونه ایی زئو و فیتوپلانکتون ها در ایستگاه ورودی(خور اودله) نسبت به ایستگاه های درون حوضچه ها بیشتر بود. احتمالاً نامساعد بودن شرایط اکولوژیکی مانند افزایش دما و افزایش شوری و در نتیجه کاهش میزان اکسیژن محلول از سمت خور به سمت حوضچه ها می تواند دلیلی بر توجیه این کاهش باشد. مقايسه شاخصهاي فراواني و تنوع در مطالعه اخير و سوابق اطلاعاتي منطقه نشان ميدهد كه تنوع درگروه های ماکرو بنتوزی نسبت به سالهاي گذشته بسیاركمتر شده است. در مجموع با توجه به اينكه درشاخصهای زیستی مانند فراوانی و تنوع اختلاف معني داري را شاهد نبودیم، در ميزان تنوع و فراواني رده هاي مختلف بنتوزها در خور اودله اختلافات زیادی وجود نداشت. نتايج آلودگي شاخص های كيفيت آب براساس بزرگ بی مهرگان کفزی وAMBI ، درجه آلودگي منطقه مورد مطالعه را تائيد می نماید. به طور كلي خور اودله درایستگاه های قبل از حوضچه ها وضعيت آلودگي کم تا متوسط و در ایستگاه های درون حوضچه ها آلودگی متوسط تا شدید را نشان می دهد و شاخصهاي بيولوژيك جوامع بنتيك و ساير شاخصهاي زيستي روند رو به نزول كيفيت اكولوژيك را براي خوراودله به ویژه در حوضچه های استحصال نمک بيان مي دارند. میزان درصد مواد آلی در همه فصلها در ایستگاه ورودی (خور ادوله) کمتر از ایستگاه های حوضچه ها می باشد. احتمالا ورود پساب فاضلاب شهری میتواند عاملی برای افزایش بار مواد الی به هنگام مد و پمپاژ آب درون حوضچه ها باشد و همچنین با توجه به عمر 50 ساله حوضچه ها و مورد مواد الی و بقایای جانوران و پلانکتون های مرده و فضولات پرندگان و نبود هرگونه اقدام اصلاحی مانند خشک کردن بستر و ایجاد جریانات آبی و لایروبی، باعث افزایش مواد الی در رسوبات حوضچه ها نسبت به ایستگاه ورودی خور ادوله شد.