وزارت جهاد کشاورزی
سازمان تحقیقات و آموزش کشاورزی
مؤسسه تحقیقات شیلات ایران ـ پژوهشکده اکولوژی خلیج فارس و دریای عمان
09-0710443000-79
سید حسن جلیلی
با همکاری:
اصلان عزیزی ـ یوسف آفتابسوار ـ محسن ملکوتی
1381-1379
بررسی راندمان و کیفیت ژلاتین استحصالی از پوست سپرماهیان غالب خلیج فارس
استان هرمزگان ـ بندرعباس
پژوهشکده اکولوژی خلیج فارس و دریای عمان
گروه صنایع غذایی دریایی
پاییز 1383
چکیده
سپرماهیان از ذخایر آبزیان خلیج فارس و دریای عمان هستند که بخش بزرگی از صید ضمنی را در انواع روشهای صید بخود اختصاص داده و در عین حال از آنها هیچ استفاده‌ای نمی‌شود. در این تحقیق با توجه به ارزش اقتصادی و جایگاه کاربردی ژلاتین استحصال شده از آبزیان، تلاش شده است تا علاوه بر بهینه‌سازی شرایط استخراج، راندمان و کیفیت ژلاتین استحصال شده از پوست گونه‌های غالب خلیج فارس مورد مقایسه قرار گیرد. چهار گونه مورد بررسی عبارت بودند از: سپرماهی پروانه‌ای
(Gymnura poecilura)، سپرماهی‌گزنده (Himantura gerrardi)، سپرماهی پلنگی(Himantura uarnak) و رامک مخطط یا عقابی (Aetomylaeus maculatus). تمامی نمونه‌ها به صورت تازه (غیر منجمد) استفاده شده‌اند. به منظور بهینه‌سازی شرایط و روش استخراج، 13 تیمار با غلظت‌های مختلف از اسید کلریدریک و اسید استیک در زمانهای مختلف هیدرولیز، روی پوست گونه سپرماهی گزنده (تیمارهای مختلف باگونه ثابت) مورد مقایسه قرار گرفت. در مرحله بعد، راندمان و کیفیت ژلاتین استحصالی از پوست 4 گونه سپرماهی غالب با استفاده از تیمار انتخابی مرحله اول بررسی گردید. در هر مرحله، راندمان استحصال ژلاتین و همچنین پارامترهای کیفی شامل شناسایی کیفی، قدرت بستن ژل، pH ، دامنه درجه حرارت ذوب و ترکیبات تقریبی (رطوبت، خاکستر و ازت کل) بررسی شده است.
نتایج آزمایش شناسایی کیفی نمونه‌های ژلاتین استحصال شده در دو مرحله نشان داد که براساس استاندارد موجود، تمامی نمونه‌های بدست آمده ژلاتین می‌باشند. حداقل غلظت برای تشکیل ژل نمونه‌ها 2% بوده است. در مجموع تیمار اسید کلریدریک با غلظت 4/0 درصد، در درجه حرارت ºC70 و زمان 90 دقیقه در مرحله اول انتخاب گردید. این تیمار دارای راندمان استحصال ژلاتین 6/15% بوده و از همه تیمارها از این نظربالاتر و با اغلب آنها دارای اختلاف معنی‌داری بوده است (P<0.05). محصول استحصال شده با این تیمار دارای ازت کل 7/15% ، رطوبت 9/6% ، خاکستر 5/1% و pH 9/5 بوده است. دامنه درجه حرارت ذوب برای ژلاتین بدست آمده از این تیمار بین ºC 25-22 و در مقایسه با سایر تیمارها بالاتر بود. از نتایج چنین به نظر می‌رسد که بطور کلی اسید کلریدریک در مقایسه با اسید استیک که یک اسید آلی است، جهت استحصال ژلاتین از پوست سپرماهیان دارای عملکرد بهتری است.
نمونه‌های سپرماهیان زیست سنجی شده و میانگین راندمان استحصال پوست نیز برای گونه‌ها بدست آمده است. میانگین راندمان استحصال پوست برای رامک عقابی 2/3% بود که در مقایسه با سه گونه دیگر پایین و دارای اختلاف معنی‌دار آماری بوده است. گونه‌های دیگر دارای راندمان استحصال پوست بالاتر از 6% بوده‌اند. اختلاف معنی‌دار بین راندمان استحصال ژلاتین از پوست گونه‌های مختلف مشاهده نگردید (P>0.05). در عین حال، گونه پروانه‌ای با 4/20% و گونه پلنگی با 0/19% به ترتیب دارای حداکثر و حداقل راندمان بوده‌اند. نتایج آزمایشات کیفی و شیمیایی ژلاتین‌های استحصال شده از پوست گونه‌های مختلف سپرماهیان مشابه مرحله اول بوده و اختلاف قابل ملاحظه‌ای را نشان نداده است. ولی در این مرحله سپرماهی پروانه‌ای با ازت کل 0/16% ، رطوبت 5/7% ، خاکستر 9/4% ، pH 5/5 و دامنه درجه حرارت ذوب ºC 25-22 دارای عملکرد نسبتاً بهتری بوده است. با توجه به متفاوت بودن خواص کیفی ژلاتین استحصالی از سپرماهیان و جهت کاربردهای نوین ژلاتین در صنایع مختلف، تولید ژلاتین از این آبزیان پیشنهاد می‌گردد. در عین حال می‌توان در صورت صنعتی شدن، پوست گونه‌های مختلف را به صورت مخلوط با یکدیگر مورد استفاده قرار داد. انجام تحقیقات تکمیلی در خصوص بهینه‌سازی فرایند استحصال ، بهبود کیفیت محصول و یافتن کاربردهای نو برای این نوع ژلاتین توصیه می‌گردد.