سید احمدرضا هاشمی
عضو هیات علمی مرکز تحقیقات شیلاتی آب های دور-چابهار
خياران دريايي در شاخه خارپوستان (Echinodermata) و رده هولوتورين ها (Holthurians) جاي دارند و در طي دوران تکاملي 540 ميليون سال پيش در اقيانوسها ظاهر شده اند. خيارهاي دريايی براساس حضور يا عدم حضور پاهای لوله ای، ناحيه شعاعي، شكل دهان ، حضور يا عدم حضور ماهيچه هاي جمع كننده دهاني ، درخت تنفسي واندام کاویروین تقسیم بندی می شوند و تنها تعداد معدودی در لیست غذایی و تجاری دنیا قرار دارند. اين جانوران از اجزاي مهم زنجيره غذايي در اکوسيستم ها و اجتماعات مرجاني بوده و نقش مهمي بعنوان پوده خوار (Detritus feeder) و يا معلق خوار (Suspension feeder) ايفا مي کنند. آنها مسئول بهم زدن و مخلوط کردن رسوبات بوده و ضمن تسريع باز چرخه مواد پوده اي، باعث نفوذ اکسيژن در رسوبات مي شوند.
آگاهي از ميزان ذخيره آبزيان موجود در هر منبع آبي اساسي ترين اطلاعات مورد نياز برای مديريت بر ذخاير شيلاتي است و اين آگاهي تنها با جمع آوري داده های صید، تلاش صیادی و نیز میزان توده زنده حاصل خواهد شد .با توجه به وجود ظرفیت استان سیستان و بلوچستان مبنی بر دارا بودن ذخیره خیار دریایی و ذخایرکمتر شناخته شده در آبهای ساحلی، شناخت میزان ذخیره و برداشت پایدار از آن از اهمیت خاصی بر خورد دار است. دریای عمان با شرایط اکولوژیک منحصر بفرد میزبان تنوع گونه ای وسیعی از آبزیان است که شرایط تهیه معیشت، اشتغال و فعالیتهای اقتصادی وسیعی را برای ساحل نشینان فراهم کرده است. لذا، با برنامه ریزی صحیح و کنترل و نظارت بر ذخایر می توان از خیار دریایی به عنوان قطب محصولات شیلاتی در دراز مدت بهره برداری نمود و زمینه اشتغال را از طریق صید از منابع طبیعی و صادرات محصول فراهم کرد.
گونه های خیار دریایی در آسیا و استان
خیارهای دریایی درآسیا عمدتا از راسته (Aspidochirotida) و دو خانواده (Holothuriidae) و (Stichopodidae) هستند. از 125 گونه خیار دریایی که در قاره آسیا وجود دارد، 52 گونه ارزش اقتصادی داشته و جنس های معروف آنها هولوتریا، اکتینوپگا، بودچیا می باشند. کشور فیلیپین و جزایر سیشل از مناطق مهم برای گونه های خیار دریایی هستند و انواع خشک شده آن در کشورهای اسیایی بنام بچ دیمر و ترپانگ به سایر کشورها فروخته می شوند. در اقیانوس هند حدود 30 گونه خیار دریایی با ارزش های مختلف اقتصادی در حال حاضر بهره برداری می شود. در 12 کشور از 30 کشور اقیانوس هند بهره برداری بیش از حد یا کاملی از ذخایر خیار دریایی صورت می گیرد. بطور کلی، نزدیک یک سوم از تولیدات خیار دریایی خشک شده جهانی از اقیانوس هند است، که در سال 2005 میزان صید کل 851 تن وزن تر و به ارزش 112 میلیون دلار بوده است. گونه خیار دریایی که در حدود 80% سواحل استان سیستان و بلوچستان غالب می باشد، گونه هولوتریا لکواسپیلوتا با نام عمومی خیار دریایی سیاه می باشد و از لحاظ اقتصادی گونه با ارزش اقتصادی کم محسوب می شود. این گونه با پراکنش جغرافیایی وسیع، در بسترهای شنی و سنگریزه ای، اعماق صفر تا ده متر، رسوب خوار که معمولا بسترهای نرم غنی از مواد مغذی را ترجیح می دهند. این گونه دارای دو پیک تخم ریزی، زمستان با پیک قوی و بهار با پیک ضعیف، و وزن بلوغ 180 گرم می باشد . در مطالعه انجام گرفته شده توسط آقای امین راد در سال 1385 و ۱۳۹۷ در خلیج چابهار چهار گونه های خیار دریایی بشرح ذیل شناسایی گردید که علاوه بر آن، بر اساس الگوی پراکنش ، تراکم عددی خیارن دریایی در مناطق شرقی خلیج چابهار(پسابندر - لیپار) بیش از مناطق غربی خلیج چابهار( ایران بندر –تنگ)استان برآورد گردیده است
شامل:
1-Holothuria Leucospilota
2-Holothuria edolis
3-Holothuria Heilla
4- Holothuria hermani
همچنین، گونه غالب خیار دریایی H. leucospilota (هفتاد و نه درصد) از خانواده Holothuridae و گونه دوم Stichopus varigatus (شش درصد) از خانواده Stichoputidae گزارش شده است.
بررسی وضعیت ذخیره خیارهای دریایی در استان، تکثیر و پرورش و بررسی روش های مختلف عمل آوری خیار دریایی ازطرح های مورد نظر برنامه های آینده پژوهی این مرکز می باشد.