فعالیت تولید آبزیان در کشور صدمات زیادی را از محل بروز و شیوع بیماری ها متحمل گردیده است. موضوع بيماريهاي آبزيان از چالشهاي اصلي آبزي‌پروري در ایران و جهان مي‌باشد كه ساليانه موجب تحميل خسارت سنگین به پرورش دهندگان مي شود در سال های اخیر به دلیل عدم کنترل بسیاری از بیماری های شایع ناشی از عوامل بیماری زای مختلف، تولیدات آبزی پروری در معرض تهدید جدی قرار گرفته است.
از اهم اقداماتی که در کنترل و پیشگیری خسارات ناشی از بیماری ها مطرح است انجام واکسیناسیون در کنار مدیریت بهداشتی و بهینه آبزی پروری می باشد که پردازش هدفمند و برنامه مدار به این مهم باید با شکل ملی در دستور کار قرار گیرد .واکسنها سیستم ایمنی ماهی را برای تولید آنتی‌بادی تحریک و ماهی را در برابر بیماری‌ها محافظت می‌کنند. استراتژي واكسيناسيون بر اساس مواردي شامل: نوع بیماری، نوع واكسن، روش واكسيناسيون، زمان واكسيناسيون و احتياج به تكرار مجدد واكسيناسيون تعيين مي‌شود. يك نكته مهم و قابل‌توجه براي توسعه و تجاري كردن يك واكسن اين‌است‌كه روش‌هاي استفاده شده براي گونه ماهي هدف مناسب شرايط اكولوژي و اپيدميولوژي بيماري باشد مثل فصل شيوع بيماري، سايز و اندازه ماهي و منطقه جغرافيايي كه بيماري در آن بروز مي‌كند. نكته ديگر كه بايد مدنظر قرار گيرد اين است كه در زمان واكسيناسيون سيستم ايمني ماهي هم ازنظر ظاهري و هم ازنظر عملكردي توسعه كامل پیداکرده باشد. اثرات جانبی (تاثیرات زیست محیطی و باقیمانده دارویی) و خطرات دارودرمانی، استفاده از داروها را به‌منظور درمان محدود ساخته است و حتی محدودیت روز به روز بیشتر می‌شود؛ بنابراین افزایش مقاومت ماهی از طریق ایمنی طبیعی یا ایمنی اکتسابی، عامل تأثیرگذار و مهمی برای سلامتی ماهیان پرورشی است. واکسیناسیون به‌طورکلی یک اقدام پیشگیرانه‌ی بی‌خطر و توجیه‌پذیر ازنظر اقتصادی است؛ بنابراین در آبزی‌پروری مدرن پیشگیری از بیماری بر اساس تحریک سیستم ایمنی ماهیان، مبنایی برای کاهش خسارات اقتصادی ناشی از بروز بیماری ها محسوب می گردد.
کارایی واکسن: کارایی واکسن به‌صورت میزان مرگ‌ومیر گروه واکسینه نسبت به گروه غیرواکسینه بعد از چالش بصورت تجربی در آزمایشگاه با عامل بیماریزا یا در مزرعه و محیط طبیعی بعد از مواجهه با عامل بیماریزا بیان می‌شود.
فاكتورهاي مؤثر بر كارايي واكسيناسيون
1-نوع واکسن
1-1-واکسن های کشته (Killed vaccine): بيشتر واكسن‌هاي باكتريايي استفاده شده در آبزی‌پروری، واكسن‌هاي غیرفعال شده هستند که به آنها باکترین گفته می¬شود و چون همه سلول‌هاي باكتري به همراه محصولات خارج سلولي باهم استفاده مي‌شوند نتايج خوبي را به‌دنبال دارد.
1-2-واكسن‌هاي زنده تخفيف حدت يافته: از مزاياي اين واكسن‌ها، تحريك ايمني سلولي و خونی است و از معايب آن ماندگاري عامل بیماریزا در ماهي و محيط، برگشت حدت و عدم اطمينان كامل از بی‌خطر بودن آنها مي‌باشد.
1-3-واکسن های تحت واحد ( sub unit): این واکسنها شامل پروتئینی از عامل عفونی است که باعث تحریک سیستم ایمنی می شود. از این واکسن ها می توان به واکسن بیماری IPN اشاره کرد. این واکسن ها بی خطر بوده ولی ایمنی سلولی کافی نمی دهند.
1-4-DNA واکسن ها: این واکسن ها به دلیل اینکه یک ژن را کد می کنند، امکان بازگشت به فرم حاد عامل بیماریزا وجود ندارد که این یک عامل مهم در رابطه با ایمنی محیط زیست در آبزیان است
1-5-واکسن‌های اتوژن(بومی‌ـ‌‌منطقه‌ای): این نوع واکسن ها بر اساس سویه، در یک مزرعه‌ی خاص تولید می‌گردد. بسیاری از محققین، استفاده از واکسن‌های اتوژن را یک راه‌حل بهتر برای پیشگیری در آبزی‌پروری می‌دانند. هم‌اکنون تقاضای عمومی برای این‌گونه واکسنها که تحت کنترل و نظارت متولیان بهداشت آبزیان منطقه‌ای تولید می‌شوند، رو به افزایش است.
2-واكسن‌هاي مونو والان و پلی والان: ايده‌آل‌ترين فرمولاسيون واكسن، پلي والان است، که همزمان در برابر بیشتر بیماری هایی که یک گونه خاص از ماهی در معرض آن است، محافظت می کند. علاوه بر این، واکسن های پلی والان باید تمام سروتیپ های اصلی هر پاتوژن موجود در یک منطقه جغرافیایی خاص را پوشش دهند. البته اين نكته مهم است كه گاهي رقابت آنتي‌ژني خصوصاً زماني كه واكسن به‌روش تزريقي تجويز می‌شود اتفاق مي‌افتد.
3-روش و استراتژي استفاده از واكسن
3-1-روش خوراکی: ساده ترین روش جهت واکسیناسیون ماهی ها در تعداد زیاد، روش خوراکی است. باکترین ها می توانند از طریق خوراکی استفاده شده و به سیستم ایمنی بدن عرضه شوند. با استفاده از روش حامل سازی می‌توان کارایی این روش را افزایش داد. از دیدگاه اقتصادي روش خوراكي ايده‌آل‌ترين روش براي واكسيناسيون ماهي است، ولي احتياج به دوز يادآور يا بوستر دارد ولی ایراد اصلی واکسیناسیون به روش خوراکی، درصد بالای خطای آن می‌باشد.
3-2-روش غوطه وری در محلول واكسن به‌صورت حمام طولانی‌مدت يا کوتاه‌مدت: در این روش ماهی ها برای مدت‌زمان مشخصی در محلول حاوی پادگن موردنظر قرار داده می شوند تا عمل واکسیناسیون انجام گیرد.
3-3-روش تزریقی: درروش تزریقی از انواع روش های تزریق ازجمله داخل صفاقی، داخل عضلانی، زیر جلدی و... می‌توان بهره برد. كه از بين اين روش‌ها روش تزريق داخل صفاقي رايج‌تر است اگرچه استفاده از روش تزریقی در سطح وسیع با مشکلات اجرایی همچون صید و تزریق تک تک ماهی ها (و طبیعتاً استرس، صرف وقت و هزینه بیشتر) همراه است، اما به دلیل رساندن مستقیم و مطمئن مقادیر کافی پادگن به هر ماهی، ازنظر کارایی همواره بر سایر روش ها ارجحیت دارد.
نکته قابل تأمل در واکسیناسیون آبزیان، این است که متأسفانه تمامی واکسن‌های تجاری موجود در بازار، در برابر سویه‌های رایج در مناطق جغرافیایی و کشورهای خاصی ساخته‌شده و در برابر سویه‌های مناطق دیگر کار آیی مناسبی ندارند، بنابراین لازم است عوامل غالب بیماریزای هر منطقه شناسایی گردد و واکسن‌هایی از جدایه‌های بومی ساخته شود.